حریص بودن بر آن‌‌ چه که خشوع را ایجاد و تقویت می‌ کند.

 

 

1- مهیا شدن برای ادامه نماز

 

لازم است جواب اذان را لبیک گوید و بعد از اذان این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ، وَالصَّلاَةِ القَائِمَةِ، آتِ مُحَمَّداً الْوَسِیْلَةَ وَالْفَضِیْلَةَ، وَابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوْداً الَّذِیْ وَعَدْتَهُ، [إِنَّکَ لاَ تُخْلِفُ الْمِیْعَادَ]»[1]  

 

ترجمه: «بار الها! ای پروردگارِ این ندای کامل و نماز بر پا شونده، به محمد “صلی الله علیه و سلم” وسیله مقامی والا در بهشت و فضیلت عنایت بفرما، و او را به «مقام شایسته ‏ای» که وعده فرموده‏ ای نایل بگردان، همانا تو خُلف وعده نمی ‌کنی».

 

و در میان اذان و اقامه دعا کردن و درست وضو گرفتن و قبل از وضو بسم‌ الله گفتن و بعد دعا خواندن و «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیْکَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدَاً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ» (شهادت می‌ دهم که بجز الله، معبودی «بحق» وجود ندارد، یکتاست و شریکی برای او نیست، و شهادت می‌ دهم که محمد، بنده و فرستاده‏ ی اوست).

 

و «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی مِنْ التَّوَّابِینَ وَاجْعَلْنِی مِنْ الْمُتَطَهِّرِینَ». ترجمه: (پروردگارا! مرا از توبه کنندگان بگردان و جزو کسانی قرار ده که کاملاً طهارت می ‌کنند و پاکیزه‏ اند). را گفتن، به مسواک توجه داشتن، و پا ک کردن دهان که محل تلاوت قرآن است، زیرا پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرموده‌ اند:

 

«طَهِّرُوا أَفْوَاهَکُمْ لِلْقُرْآنِ»[2]. ترجمه: «دهانتان را برای تلاوت قرآن پاک کنید».

 

و لباس پاک و زیبا بپوشی، زیرا خداوند می ‌فرماید:

﴿یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ﴾[3].                  

«ای آدمیزادگان، در هر عبادتگاهی، خود را با لباس بیارایید».

 

خداوند عز و جل شایسته ‌تر است که انسان خود را به خاطر وی بیاراید زیرا لباس نیکو و بوی خوش به انسان آرامش می‌ بخشد. لازم است انسان با کمال ادب و زیبایی در مقابل پروردگارش بایستد. و پوشانیدن عورت، پاکی مکان نماز، وقار و سنگینی و اول وقت به سوی مساجد شتافتن را رعایت کند، با انگشتان بازی نکند و در انتظار نماز بنشیند و همچنین باید نظمِ صف را رعایت کند زیرا شیاطین می‌ خواهند در میان صف نمازگزاران شکاف ایجاد کنند و صف‌ های نماز را برهم بزنند.

 

2- آرام ‌گرفتن در نماز

 

پیامبر”صلی الله علیه و سلم” در نماز چنان آرام می‌ گرفت که با تمام اعضای بدنش راست می ‌ایستاد و به کسی که بد نماز می ‌خواند فرمودند: «لاَ تَتِمُّ صَلاَةُ أَحَدِکُمْ حَتَّی یَفْعَلَ ذَلِکَ»[4]. ترجمه: «نماز هیچ یک از شما به اتمام نمی ‌رسد تا این که این کار را انجام دهد». یعنی مانند من نماز بگزارد.

 

ابوقتاده رضی الله عنه روایت می‌ کند که پیامبر”صلی الله علیه و سلم” فرمودند: «دزدترین مردم کسی است که از نمازش بدزدد، گفت: یا رسول‌ الله، چگونه انسان از نمازش می‌ دزدد؟ فرمودند: رکوع و سجودش را کامل به جا نمی ‌آورد»[5].

 

و ابو عبدالله اشعری روایت کرده است پیامبر خدا “صلی الله علیه و سلم” فرمودند: «کسی که رکوع و سجود را کامل به جا نمی ‌آورد، مانند گرسنه‌ ای است که یک یا دو خرما می‌ خورد اما گرسنگی او برطرف نمی‌ شود و سودی به او نمی ‌بخشد»[6]. ترجمه: پس کسی که در نماز آرام نمی ‌گیرد فروتنی و خشوع ندارد زیرا عجله در نماز خشوع را از بین می ‌برد و مانند کلاغ منقار زدن، اجر و ثواب را تباه می ‌کند.

 

3- ذکر مرگ در نماز

 

پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرمودند: «در نماز مرگ را به یاد بیاورید، زیرا کسی که در نماز مرگ را به یاد می ‌آورد نمازش را خوب ادا می‌ کند، و نماز را چنان بخوان که گویی بعد از آن نمازی نمی ‌خوانی و آخرین نماز توست»[7].

 

و در این مورد پیامبر “صلی الله علیه و سلم” به ابو ایوب انصاری  سفارش می ‌کند: «اگر نماز خواندی آن‌ گونه بخوان که گویا آخرین نماز تو و نماز خداحافظی است». [روایت احمد] یعنی مانند کسی باشد که بعد از آن می‌ میرد، و بعد از مرگ نماز ساقط می‌ شود، در نتیجه آخرین نماز است و لازم است در آن خشوع و فروتنی را رعایت کند زیرا انسان غیب نمی‌ داند شاید این آخرین نماز او باشد.

 

4- در آیات و اذکار نماز تدبر کردن

 

قرآن برای اندیشیدن و تدبر نازل شده، خداوند می‌ فرماید:

﴿کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[8].

«این کتاب پربرکت را بر تو نازل کردیم تا در آیات آن بیندیشند و خردمندان باید متذکر شوند».

 

و تدبر ایجاد نمی‌ شود مگر آن که معنی آن فهمیده شود. پس در آن می ‌اندیشد و متأثر می ‌شود و خداوند می ‌فرماید:

 

﴿وَالَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْهَا صُمًّا وَعُمْیَانًا﴾[9].

«کسانی ‌اند که چون آیات پروردگارشان تذکر داده شوند، کر و کور روی آن نمی ‌افتند (بلکه با گوش دل می ‌شنوند)».

 

از اینجاست که اهمیت توجه به تفسیر آیات روشن می‌ شود.

ابن جریر می ‌گوید: از کسی که قرآن را می‌ خواند و تفسیر آن را نمی ‌داند متعجب و شگفت‌ زده می‌ شوم، چه‌ گونه از قرائت آن لذت می ‌برد. چیزی که به تدبر زیادتر کمک می‌ کند تکرار آیات و تأمل در معنی آنهاست و پیامبر “صلی الله علیه و سلم” این کار را می‌ کرد. در روایتی آمده است که پیامبر “صلی الله علیه و سلم” شبی نماز می خواند و تا صبح این آیه را تکرار می ‌کرد:

 

﴿إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُکَ ۖ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ﴾ [المائدة: 118].

«اگر آنها را مجازات کنی، بندگان تو اند. (و قادر به فرار از مجازات تو نیستند) و اگر آنان را ببخشی، توانا و حکیمی! (نه کیفر تو نشانه بی‏ حکمتی است، و نه بخشش تو نشانه ضعف!)».

 

چیزی که به نمازگزار کمک می‌ کند تا در نماز فروتن باشد هماهنگی با آیات قرآن است. حذیفه  رضی الله عنه روایت می‌ کند که شبی با پیامبر “صلی الله علیه و سلم” نماز خواندم، وی بسیار روان و آرام قرآن تلاوت می ‌کرد و وقتی که به آیه ی تسبیح می ‌رسید «سبحان الله» می ‌گفت، اگر به آیه ی رحمت می‌ رسید از خداوند طلب رحمت می ‌کرد، و وقتی به آیه ی عذاب می ‌رسید به خداوند پناه می ‌برد. [روایت مسلم]

 

شبی یکی از اصحاب پیامبر “صلی الله علیه و سلم” به نام قتادة بن نعمان  رضی الله عنه آیه ی: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ را تلاوت و تکرار می ‌کرد. [روایت بخاری] سعید بن عبیدالطائی گفت: شنیدم که سعد بن جبیر در ماه رمضان امامت می‌ کرد و این آیه را بسیار تکرار می ‌کرد:

 

﴿...فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ﴿٧٠﴾ إِذِ الْأَغْلَالُ فِی أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ یُسْحَبُونَ ﴿٧١﴾ فِی الْحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ﴾ [غافر: 70-72].

«به زودی خواهند دانست وقتی که زنجیرها در گردن آنهاست و آنها را به سوی آتش جهنم می ‌کشانند، در میان جوشاب، آن‌ گاه در آتش برافروخته می‌ شوند».

 

و قاسم می ‌گوید: سعید بن جبیر را دیدم که شبی این آیه را تلاوت می ‌کرد:

﴿وَاتَّقُوا یَوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّـهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّیٰ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ) [البقرة: 281].

ترجمه: «و بترسید از روزی که در آن، به سوی خدا بازگردانده می ‌شوید، سپس هر کسی پاداش آن‌ چه را به دست آورده، تمام داده شود».

 

و حدود بیست و چند بار آن را تکرار می ‌کرد.

و مردی به کنیه ی ابوعبدالله از قبیلة قیس گفت: شبی نزد حسن بودیم وی برای نماز شب بیدار شد و در نماز مدام این آیه را تکرار می ‌کرد:

﴿وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّـهِ لَا تُحْصُوهَا﴾[10].

«اگر نعمت ‌های خدا را بشمارید نمی ‌توانید آنها را شمارش کنید».

 

صبح به او گفتیم: ابوسعید، چرا همین آیه را تکرار می‌ کردی؟ گفت: می ‌خواستم در آن تدبر کنم زیرا هر بار که آن را تکرار می‌‌ کردم نعمت ‌های خدا را که قابل شمارش نیستند به یاد می ‌آوردم[11].

 

هارون بن رباب الأسیدی نماز تهجد می‌ خواند و این آیه را تکرار می ‌کرد و تا صبح می ‌گریست.

﴿یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ﴾[12].

«ای کاش، بار دیگر به دنیا برمی ‌گشتیم و آیات خداوند را تکذیب نمی ‌کردیم و جزو مؤمنان بودیم».

 

و چیز دیگری که به تدبر کمک می‌ کند حفظ قرآن و ادای اذکار متنوع در ارکان مختلف نماز است.

 

بدون شک چنین کاری، یعنی تدبر، تفکر و تکرار آیات، از بزرگترین چیزهایی است که بر خشوع می ‌افزاید همان ‌طور که خداوند می‌ فرماید:

 

﴿وَیَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَیَزِیدُهُمْ خُشُوعًا﴾[13].   

«بر زمین فرو می‌ افتند و می ‌گِریَند و بر تواضع آنان می ‌افزاید».

 

در این جا داستانی بسیار مؤثر درباره ی خشوع می ‌آورم.

عطاء روایت می‌ کند: من و عبید بن عمیر به خدمت عایشه رضی الله عنها رسیدیم، ابن عمیر گفت: عجیب‌ ترین چیزی که از رسول ‌‌الله “صلی الله علیه و سلم” دیده ‌ای چیست؟ حضرت عایشه رضی الله عنها گریست و گفت: شبی از شبها بیدار شد و گفت: عایشه رضی الله عنها مرا رها کن تا عبادت کنم. عایشه رضی الله عنها گفت: قسم به خدا دوست دارم نزد تو و چیزی که تو را خوشحال می‌ کند باشم. پیامبر “صلی الله علیه و سلم” بلند شد، وضو گرفت، سپس شروع به نماز کرد و چنان گریست که لباسش خیس شد، و به نماز و گریستن ادامه داد تا اشک سرازیر شد و زمین را خیس کرد. بلال خواست اذان بگوید وقتی که پیامبر “صلی الله علیه و سلم” را دید که گریه می ‌کند گفت: یا رسول ‌الله، گریه ‌می ‌کنی در حالی که خداوند گناهان اول و آخرت را بخشیده است؟ پیامبر فرمود: آیا بنده ی شکرگزاری نباشم، دیشب آیاتی بر من نازل شد، وای بر کسی که آنها را بخواند و در آنها تفکر و تدبر نکند:

 

﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ﴾[14].

«مسلما در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه‏ های (روشنی) برای خردمندان است».

 

جواب دادن و هماهنگ شدن با آیات قرآن این است که بعد از قرائت سورة فاتحه آمین بگوید زیرا که اجر بسیار بزرگی دارد. پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرمودند: «وقتی که امام آمین گفت شما هم آمین بگویید زیرا کسی که آمین وی با آمین ملائکه هماهنگ باشد گناهان گذشته ‌اش بخشیده می ‌شوند»[15]. و هماهنگ شدن با امام وقتی که می ‌گوید: «سمع‌الله لمن حمده»، مأموم بگوید: «ربنا ولک الحمد»، که اجر بس بزرگی دارد، زیرا رفاعه بن رافع الزرقی  رضی الله عنه گفت: روزی پشت سر پیامبر “صلی الله علیه و سلم” نماز خواندیم وقتی که از رکوع بلند شد و گفت: «سمع الله لـمن حمده» مردی پشت سر پیامبر “صلی الله علیه و سلم” گفت: «ربنا ولک الحمد حمداً کثیراً طیباً مبارکاً فیه» وقتی پیامبر از نماز فارغ شد گفت: چه کسی بود؟ آن مرد گفت: من بودم یا رسول‌الله، پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرمود: سی و اندی ملائکه را دیدم که از یکدیگر پیشی می ‌گرفتند تا اجر و ثوابش را زودتر بنویسند.

 

5- قرآن را آیه به آیه و به تأنی بخواند

 

چنین روشی برای فهمیدن و اندیشیدن در آیات بهتر است، زیرا مطابق سنت پیامبر “صلی الله علیه و سلم” است، همچنان که ام‌ سلمه رضی الله عنها روایت می ‌کند که قرائت پیامبر “صلی الله علیه و سلم” بدین صورت بود: ابتدا ﴿بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ﴾ می‌ گفت، سپس توقف می‌ کرد بعد ادامه می‌ داد: ﴿الْحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ﴾ توقف می‌ کرد، ادامه می ‌داد: ﴿الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ﴾ باز توقف می ‌کرد و بعد ﴿مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ﴾ قرائت پیامبر آیه به آیه بود[16].

 

اگر ابتدای آیه یا آخر آیه توقف کند بهتر است هر چند که معنی آن آیه با آیه بعدی مرتبط باشد.

 

6- قرآن را با ترتیل و صوت خوب تلاوت کند

 

خداوند می‌ فرماید:

﴿وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا﴾[17].

«و قرآن را شمرده و روشن و با تأمل و دقت بخوان».

 

قرائت پیامبر “صلی الله علیه و سلم” بسیار واضح و با ترتیل بود و هنگامی که سوره ‌ای را با ترتیل می‌ خواند طولانی‌ تر می ‌شد، تلاوت قرآن بدین روش به خشوع و تدبر نزدیکتر است تا این که با عجله و شتاب خوانده شود.

 

و چیز دیگری که به خشوع می ‌افزاید صوت زیباست. رسول ‌خدا “صلی الله علیه و سلم” در این مورد فرموده‌ اند: «زینوا القرآن بأصواتکم فإن الصوت الحسن یزید القرآن حسنا». [روایت حاکم] «قرآن را با صوت زیبای خود زینت دهید زیرا صدای نیکو قرآن را زیباتر می ‌کند». و منظور از صدای نیکو این نیست که مانند لحنِ اهلِ فسق بخواند، بلکه زیبایی صوت به همراه حزن باشد همچنان که رسول‌ خدا “صلی الله علیه و سلم” فرموده ‌اند: «إِنَّ مِنْ أَحْسَنِ النَّاسِ صَوْتًا بِالْقُرْآنِ الَّذِی إِذَا سَمِعْتُمُوهُ یَقْرَأُ حَسِبْتُمُوهُ یَخْشَی اللَّهَ». [روایت ابن ماجه] «زیباترین صوت، صوت کسی است که وقتی قرآن می ‌خواند گمان می برید که از خداوند می ‌ترسد».

 

7- بداند که خداوند صدای او را می ‌شنود

 

پیامبر “صلی الله علیه و سلم” گفت: خداوند فرمودند: نماز را میان خود و بنده ‌ام تقسیم کرده ‌ام و آن چه می ‌خواهد به او عطا می ‌کنم. وقتی که بنده می ‌گوید: ﴿الْحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ﴾ خداوند می ‌گوید: بنده ‌ام مرا ستود، و وقتی که می‌ گوید: ﴿الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ) خداوند می‌ گوید: بنده‌ ام مرا ستایش کرد، و وقتی که می‌ گوید: ﴿مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ﴾ می ‌گوید: مرا تعظیم و تمجید کرد، و وقتی که می ‌گوید: ﴿إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ﴾ می‌ گوید: این میان من و بنده‌ ام است، و آن‌ چه بخواهد به او می‌ بخشم، و وقتی که بگوید: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ ﴿٦﴾ صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ﴾ می ‌گوید: این از آنِ بنده ‌ام است، و آن ‌چه خواست به او عطا می ‌کنم[18].

 

این حدیث پرمعنایی است که اگر هر نمازگزاری آن را مدنظر قرار دهد خاشع و فروتن می‌ شود و می ‌فهمد که سوره ی فاتحه اثر بسیار بزرگی می ‌گذارد زیرا احساس می‌ کند که با خداوند صحبت می ‌کند و خداوند نیازهای او را برآورده می‌ سازد، پس سزاوار است که نمازگزار این مناجات را بزرگ جلوه دهد و بسیار به آن توجه کند زیرا رسول‌ خدا “صلی الله علیه و سلم” فرموده‌ اند: «إن أحدکم إذا قام یصلی إنما یقوم یناجی ربه فلینظر کیف یناجیه». [مستدرک حاکم] «قتی که یکی از شما برخاست نماز بخواند، با خداوند مناجات می ‌کند پس باید بداند که چگونه مناجات می ‌کند».

 

8- روبروی ستره و نزدیک به آن نماز بخواند

 

از عوامل بسیار مفید که بر خشوع نماز می‌ افزاید توجه به ستره و در نزدیک آن نماز خواندن است زیرا دیدِ نمازگزار را کم می ‌کنند و او را از شر شیطان و رفت‌ و آمد مردم دور نگه می‌ دارد و اینها ذهن نمازگزار را مشوش و اجر و ثوابش را کمتر می‌ کند، پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرموده ‌اند: «إِذَا صَلَّی أَحَدُکُمْ فَلْیُصَلِّ إِلَی سُتْرَةٍ وَلْیَدْنُ مِنْهَا»[19]. ترجمه: «هنگامی که یکی از شماها نماز خواند روبروی ستره و نزدیک به آن نماز بخواند». نزدیکی به ستره فواید فراوانی دارد، پیامبر “صلی الله علیه و سلم”، باز هم، در این مورد می‌ فرماید: «إِذَا صَلَّی أَحَدُکُمْ إِلَی سُتْرَةٍ فَلْیَدْنُ مِنْهَا لاَ یَقْطَعُ الشَّیْطَانُ عَلَیْهِ صَلاَتَهُ»[20]. ترجمه: «هنگامی که یکی از شماها روبروی ستره نماز خواند به آن نزدیک شود تا شیطان نمازش را قطع نکند». پس سنت است که نمازگزار تا حدی به ستره نزدیک شود که میان او و ستره سه ذراع فاصله باشد یعنی این فاصله به اندازه رد شدن یک گوسفند باشد. همان‌ طور که در احادیث صحیح به آن اشاره شده و رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” در این باره دستور داده است که: نماز گزار نباید اجازه دهد کسی میان او و ستره‌ اش رد شود. پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرموده‌ اند: «هنگامی که یکی از شما نماز می‌ خواند اجازه ندهد کسی از مقابل او بگذرد و اگر کسی رد شد او را منع کند، اگر امتناع ورزید او را بزند زیرا شیطان همراه اوست». [روایت مسلم] امام نووی در شرح این حدیث می ‌فرماید: «حکمت ستره در این است که چشم نمازگزار را از نگاه کردن حفظ می ‌کند و نمی‌ گذارد کسی از جلوی او رد شود و شیطان را از تعرض به او برای ابطال نماز باز می ‌دارد»[21].

 

9- دست راست بر دست چپ بنهد و روی سینه نگه ‌دارد

 

هرگاه پیامبر “صلی الله علیه و سلم” نماز می ‌خواند دست راست را بر چپ می‌ نهاد و روی سینه قرار می ‌داد، و فرموده ‌اند: «ما پیامبران، مأموریم در نماز، دست راست را بر چپ بگذرایم»[22].

 

از امام احمد سؤال شد: چرا در نماز باید دست راست را روی دست چپ گذاشت؟ فرمود: این نهایت ذلت در مقابل خداوند عزیز است. ابن جعفر گفت: علماء گفته ‌اند: حکمت این حالت صفتِ سائلِ ذلیل در مقابل خداوند عزیز است و چنین حالتی نمازگزار را از کارهای بیهوده دور می ‌کند و به خشوع نزدیکتر است[23].

 

10- در نماز فقط به سجده ‌گاهش بنگرد

 

از عایشه رضی الله عنها روایت شده است: «کان رسول‌الله “صلی الله علیه و سلم” إذا صلی طأطأ رأسه ورمی ببصره نحو الأرض»[24].  ترجمه: «پیامبر خدا “صلی الله علیه و سلم” در نماز سرش را پایین می ‌آورد و به سجده‌‌ گاهش می‌ نگریست». و وقتی که داخل کعبه شد و دو رکعت نماز خواند به سجده‌ گاهش نگاه می ‌کرد، و تا در حالِ نماز بود به جای دیگری نگاه نمی‌ کرد، و وقتی که برای تشهد می ‌نشست انگشت مسبّحه را حرکت می ‌داد و به آن می ‌نگریست و در روایتی دیگر آمده است که به انگشت سبابه در وقت تشهد اشاره می ‌کرد و دقیقاً به آن نگاه می ‌کرد[25].

 

سؤال: در این جا سؤالی مطرح است که از اذهان خیلی از نمازگزاران گذشته و آن این است: حکم «چشم بستن در نماز» خصوصاً وقتی که انسان احساس می ‌کند این کار به خشوع در نماز می ‌افزاید چیست؟

 

جواب: همچنان که قبلاً ذکر شد خلاف سنت رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” است زیرا این کار سنت نگاه به سجده ‌گاه و انگشت مسبحه را از او می ‌گیرد. در این جا علامه، ابی عبدالله ابن القیم، امر را روشن ‌تر و واضح بیان می ‌فرماید: چشم فرو بستن در نماز از سنت پیامبر “صلی الله علیه و سلم” نیست زیرا قبلاً گفته شد که رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” در تشهد به سجده ‌گاه و انگشت سبابه ‌اش نگاه می‌ کرد و بسیاری از روایات و احادیث بر این سنت پیامبر دلالت می ‌کنند از جمله در نماز کسوف پیامبر “صلی الله علیه و سلم” دست‌ های خود را چنان دراز می ‌کرد گویا بهشت را به چشم خود می‌ بیند و از میوه‌ های آن می ‌چیند و جهنم و صاحب گریه را در آن می‌ بیند. و در حدیث است که حیوانی خواست از جلوی وی که در حالِ نماز بود رد شود، آن را دور کرد و پسربچه و دخترکی که از جلوی نمازش رد می ‌شدند منع کرد، و کسی که در حال نماز بر پیامبر “صلی الله علیه و سلم” وارد شد و سلام کرد با دست مبارکش جواب سلام وی را می ‌داد، پس [بر ما مشخص می ‌شود] تا کسی را نمی ‌دید نمی ‌توانست که به وی اشاره کند و جواب دهد. این احادیث و امثال آن بر این امر دلالت می‌ کنند که رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” در نماز نه تنها چشمانش را نمی‌ بست بلکه به سجده‌ گاهش نیز نگاه می ‌کرد. اما در این مورد در میان علماء و فقهاء اختلاف وجود دارد. امام احمد، چشم بستن را مکروه می ‌داند و می‌ گوید: این کار یهود است. اما جماعت دیگر آن را مکروه نمی ‌دانند و معتقدند که مباح است. اما قول صواب و درست این است: اگر چشمِ باز به خشوع و خضوع نماز خللی وارد نمی ‌آورد این بهتر است، اما اگر روبروی او تصاویر و یا چیزهای دیگر از زخارف وجود دارد که سبب از بین رفتن خشوع در نماز می‌ شود نه تنها هیچ‌ گونه کراهتی ندارد که چشم را ببندد، بلکه چشم بستن در چنین حالتی به مقاصد شرع نزدیکتر است. [زاد العمار 1/293]. پس روشن شد سنت این است که نمازگزار چشمانش را نبندد مگر این که چیزی وجود داشته باشد که بر خشوع در نماز آسیب برساند.

 

11- اشاره با انگشت سبابه

 

بسیاری از نمازگزاران این امر مهم غافلند و فایده بزرگ آن را نمی ‌دانند که این امر در خشوع نماز مؤثر است. پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرموده ‌اند: «لَهِیَ أَشَدُّ عَلَی الشَّیْطَانِ مِنَ الْحَدِیدِ»[26]. ترجمه: «اشاره با انگشت سبابه در وقت تشهد از پتک آهن زدن بر شیطان سخت ‌تر است». این کار شیطان را به خشم می ‌آورد، زیرا بنده را به یاد وحدانیت خدا و اخلاص در عبادت می‌ اندازد و انسان نمازگزار را متوجه یکتایی خداوند می‌ کند و یاد خدا بزرگترین چیزی است که شیطان از آن متنفر است - نعوذ بالله من الشیطان الرجیم -.

 

و به خاطر این فایده عظیم، بسیاری از اصحاب در این مورد به یکدیگر وصیت می‌ کردند و یکدیگر را تشویق و ترغیب و سفارش می‌ کردند و بدان متعهد می‌ شدند که حتماً در تشهد و دعا به انگشت سبابه اشاره کنند و آن را به حرکت درآورند[27]. و سنت بر این است که نمازگزار انگشت سبابه ‌اش را در طول تشهد بالا بگیرد و به آن اشاره کند.

 

12- تنوع سُوَر، آیات، اذکار و ادعیه در نماز

 

این تنوع ایجاد معانی و مقاصد سوره‌ ها و اذکار را در ذهن نمازگزار تجدید می ‌کند و معانی تازه و جدید به ذهنش متبادر می‌ نماید و کسی که بسیاری از سُوَر و اذکار را حفظ نداشته باشد از این نعمت محروم است، زیرا ایجاد تنوع از سنت است و به خشوع و خضوع نزدیکتر و نماز را کاملتر می ‌کند و اگر در نمازهای رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” تأمل کنیم این تنوع را به صورت واضح و آشکار می‌ بینیم. در دعاهای استفتاح پیامبر “صلی الله علیه و سلم” اذکار و اوراد مختلفی وارد شده که خواندن همه ی آنها صحیح است. مثلاً:

 

الف) «اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَیْنِی وَبَیْنَ خَطَایَایَ کَمَا بَاعَدْتَ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ، اللَّهُمَّ نَقِّنِی مِنَ الْخَطَایَا کَمَا یُنَقَّی الثَّوْبُ الأَبْیَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اللَّهُمَّ اغْسِلْ خَطَایَایَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ».

 

ب) «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَبِذَلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ».

 

ج) «سُبْحَانَک اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِک، وَتَبَارَکَ اسْمُک، وَتَعَالَی جَدُّک، وَلَا إلَهَ غَیْرُک».

 

و امثال این ادعیه و اذکار وارد شده است و نمازگزار می ‌تواند برای تنوع یکبار این را و یکبار آن را بخواند، پیامبر “صلی الله علیه و سلم” در نماز صبح سوره‌ هایی از جمله طوال مفصل، مثلِ واقعه، طور، قاف و قصار مفصل، مثلِ إذا الشمس کورت، زلزلة و معوذتین، و در روایت وارد شده است که بعضی اوقات سوره انسان را در نماز صبح تلاوت می ‌کرد.

 

و وارد شده است که در نماز ظهر در هر رکعت به اندازة 30 آیه تلاوت می‌ کرد و سوره ی طارق، بروج، و اللیل و إذا یغشی را می ‌خواند.

 

و در نماز عصر در هر رکعت از دو رکعتِ اول به اندازه ی 15 آیه و یا همانند سوره‌ های قبل را می‌ خواند.

 

در نماز مغرب قصار المفصل مانند سوره‌ های تین، محمد، طور و مرسلات و امثال آنها را می‌ خواند.

 

در نماز عشاء از اوساط مفصل مانند والشمس وضحها، إذا السماء انشقت، را می‌ خواند و به صحابی جلیل، معاذ  رضی الله عنه، دستور می ‌داد که سوره ی أعلی، قلم، و واللیل إذا یغشی را بخواند.

 

در قیام اللیل سُوره های طولانی را تلاوت می‌ کرد و در روایت وارد شده است که بعضی اوقات 150 تا 200 آیه، و بعضی اوقات سُوره های کوتاه می‌ خواند. و اذکار و اوراد رکوعش متنوع بوده است، مثلاً «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ»، «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَبِحَمْدِهِ»، «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلاَئِکَةِ وَالرُّوحِ»، «اللَّهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ وَبِکَ آمَنْتُ وَلَکَ أَسْلَمْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ أَنْتَ رَبِّی خَشَعَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَدَمِی وَلَحْمِی وَعَظْمِی وَعَصَبِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ».

 

و در وقت برخاستن از رکوع «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»، «رَبَّنَا وَلَکَ الْحَمْدُ» و بعضی اوقات «رَبَّنَا َلَکَ الْحَمْد». «اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَلَکَ الْحَمْد». می‌ گفتند و بعضی اوقات: «مِلْءَ السَّمَوَاتِ، وَمِلْءَ الأَرْضِ وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَیْءٍ بَعْدُ». می ‌افزودند و اضافه می ‌کردند: «أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْمَجْدِ اللَّهُمَّ لا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیْتَ، وَلا مُعْطِیَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلا یَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْکَ الْجَدُّ».

 

و در سجده «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأَعْلَی». و «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأَعْلَی وَبِحَمْدِهِ». می ‌افزودند و می ‌گفتند: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، رَبُّ الْمَلاَئِکَةِ وَالرُّوحِ». و «سُبْحَانَک اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِک، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی». و «اللَّهُمَّ لَکَ سَجَدْتُ وَبِکَ آمَنْتُ وَلَکَ أَسْلَمْتُ وَأَنْتَ رَبِّی سَجَدَ وَجْهِی لِلَّذِی خَلَقَهُ وَصَوَّرَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ تَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ».  و امثال اینها و ...

 

در نشستن بین دو سجده اضافه می ‌کرد: «رَبِّ اغْفِرْ لِی رَبِّ اغْفِرْ لِی». و می‌ گفتند: «اللهم اغفر لی وارحمنی، واجبرنی، وارفعنی، واهدنی، وارزقنی».

 

و در تشهد چند صیغه از اذکار و اوراد وارد شده مثلاً: «التَّحِیَّاتُ لِلَّهِ وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّیِّبَاتُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ...». و همان‌ طور وارد شده است: «التحیات الـمبارکات، والصلوات الطیبات لله، السلام علیک أیها النبی» و یا وارد شده است که: «التَّحِیَّاتُ الطَّیِّبَاتُ الصَّلَوَاتُ لِلَّهِ ، السَّلاَمُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ».  می ‌خواند.

 

بنابراین، نمازگزار می ‌تواند از هر کدام از صیغه‌ های متنوع که خواست بخواند. در سلام و درود بر پیامبر “صلی الله علیه و سلم” صیغه‌ های متنوعی وارد شده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ، وَعَلَی آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَعَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ، إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ، اللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ، وَعَلَی آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَعَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ، إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ».  و باز، وارد شده است که می ‌گفتند: «للهم صل علی محمد وعلی آل بیته وعلی أزواجه وذریته کما صلیت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید، وبارک علی محمد وعلی أهل بیته وعلی أزواجه وذریته کما بارکت علی آل إبراهیم إنک حمید مجید».

 

و باز وارد شده است که: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الأُمِّیِّ وَعَلَی آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَعَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ، وَبَارِکْ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ الأُمِّیِّ وَعَلَی آلِ مُحَمَّدٍ، کَمَا بَارَکْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَعَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ، إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ».

 

و همچنین صیغه ‌های متنوع دیگری وارد شده است، و ایرادی نیست اگر نمازگزار بر بعضی از آنها بیشتر مواظبت کند زیرا بعضی از آنها از جهت ثبوت و شهرت در کتب «صحاح» وارد شده‌ اند، یا اینکه وقتی اصحاب از کیفیت آن سؤال می ‌کردند، این چنین آنها را تعلیم می ‌داد و صیغه ‌های معینی برای آنها می ‌گفت و بیان می ‌کرد.

 

13- سجده تلاوت

 

از آداب تلاوت قرآن این است که اگر نمازگزار به آیه ی سجده رسید، سجده به جا آورد، زیرا خداوند، پیامبران و صالحین را به این وصف ستوده است: ﴿إِذَا تُتْلَیٰ عَلَیْهِمْ آیَاتُ الرَّحْمَٰنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُکِیًّا﴾[28]. «هرگاه آیات خدای رحمان برای آنها خوانده شود سجده ‌کنان و گریان به خاک می ‌افتند». ابن کثیر در تفسیرش می ‌گوید: علماء بر مشروع بودن سجده تلاوت متفق‌ القول اند. و سجده تلاوت در نماز بسیار عظیم و بر خشوع و فروتنی نماز می ‌افزاید و خداوند عز وجل می‌‌ فرماید: ﴿وَیَخِرُّونَ لِلۡأَذۡقَانِ یَبۡکُونَ وَیَزِیدُهُمۡ خُشُوعٗا﴾[29]. ترجمه: «بر چهره ‌ها فرو می ‌افتند و می‌ گریند و بر تواضع آنان می‌ افزاید». و در حدیث آمده است که رسول ‌الله “صلی الله علیه و سلم” سوره ی نجم را در نماز خواند و سجده تلاوت را به جا آورد. و امام بخاری، در «صحیح» خود از ابورافع روایت می ‌کند که گفت: با ابوهریره نماز عشاء خواندم و او سوره ی ﴿إِذَا ٱلسَّمَآءُ ٱنشَقَّتۡ﴾ را تلاوت کرد، سپس سجده کرد، به او گفتم: چرا سجده کردی، گفت: پشتِ سر رسول ‌خدا نماز می ‌خواندم که سجده کرد پس من هم تا وقتی که با رسول ‌الله ملاقات کنم سجده می ‌کنم [30].

 

لازم است نمازگزار بر این سنت مؤکد بسیار مواظبت کند چون سجده ی تلاوت شیطان را دور می ‌کند و او را خوار و ذلیل می ‌گرداند و کید او را برملا و ضعیف می ‌کند. ابوهریره روایت می ‌کند که پیامبر “صلی الله علیه و سلم” فرمودند: «إِذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ فَسَجَدَ اعْتَزَلَ الشَّیْطَانُ یَبْکِی یَقُولُ یَا وَیْلَهُ أُمِرَ ابْنُ آدَمَ بِالسّ

 

    منبع: بر گرفته شده از کتاب: فوائد تقوا وپرهیزگاری برگرفته از قرآن کریم. نویسنده: علامه شيخ محمد صالح العثيمين