دلیل قاعده اصولی: «هر آنچه بر باطل بنا شود، باطل است» موضوع: اصول و قواعد فقه تاریخ انتشار: 2013-08-01 | بازدید: 1887

آیا قاعده فقهی «بنای باطل بالای باطل باطل است» صحیح است یاخیر؟

الحمدلله،

معنای این قاعده فقهی صحیح است، و قطعا چیزی که بر باطل بنا شده باشد، خود آن چیز هم باطل است. و لذا گفته می شود: «مابنی علی باطل فهو باطل : هر آنچه بر باطل بنا شود، باطل است» است. و یا با الفاظ مشابه زیر نیز آمده است:

«ما بنی علی فاسد فهو فاسد : هر آنچه بر فاسد بنا شود، فاسد است ».

« ما بنی علی حرام فهو حرام: هر آنچه بر حرام بنا شود، حرام است ».

و این قواعد صحیح هستند، زیرا هر آنچه بر مقدمات فاسد و یا باطل بنا شود، نتایج فاسد و باطلی بدست می آید، و هر آنچه بر مقدمات صحیح بنا گردد نتایج صحیح نیز حاصل می شود، پس تابع حکم متبوع را دارد.

در شرح شیخ سعد شثری بر "منظومه قواعد فقهیه" علامه سعدی، آمده: «و از جمله ی قواعد اینست که: هرگاه متبوع فاسد باشد تابع نیز فاسد است، و بعضی از فقهاء آنرا با این الفاظ بیان کرده اند: «ما بنی علی فاسد فهو فاسد : هر آنچه بر فاسد بنا شود، فاسد است» یا «ما بنی علی حرام فهو حرام: هر آنچه بر حرام بنا شود، حرام است»، و برای آن؛ مثال توافقی که بر حرام واقع شده باشد را ذکر کرده اند، زیرا آن توافق فاسد است (و لذا باطل است)، و در حدیث عسیف آمده که کارگری با زن (صاحب کارش) زنا کرد و پدر (کارگر) با آن مرد (صاحب کار) توافق کرد که بعوض عقوبت زنا یکصد گوسفند و یک کنیز به وی بدهد، اما پیامبر صلی الله علیه وسلم آن مصالحه را باطل اعلام کرد و فرمود که آن مصالحه ی بین شماست (که باطل است) و بر زناکار حد جاری می گردد» و حدیث متفق علیه. اهـ

حدیث مذکور در صحیحین وارد شده بصورت زیر است:

«أَبِی هُرَیْرَةَ وَزَیْدِ بْنِ خَالِدٍ الْجُهَنِیِّ قَالاَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّث، فَقَالَ: أَنْشُدُکَ اللهَ إِلاَّ قَضَیْتَ بَیْنَنَا بِکِتَابِ اللهِ؛ فَقَامَ خَصْمُهُ، وَکَانَ أَفْقَهَ مِنْهُ، فَقَالَ: صَدَقَ، اقْضِ بَیْنَنَا بِکِتَابِ اللهِ، وَأْذَنْ لِیَ یَا رَسُولَ اللهِ فَقَالَ النَّبِیُّث: قُلْ فَقَالَ: إِنَّ ابْنِی کَانَ عَسِیفًا فِی أَهْلِ هذَا، فَزَنَی بِامْرَأَتِهِ، فَافْتَدَیْتُ مِنْهُ بِمِائَةِ شَاةٍ وَخَادِمٍ؛ وَإِنِّی سَأَلْتُ رِجَالاً مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ فَأَخْبَرُونِی أَنَّ عَلَی ابْنِی جَلْدَ مِائَةٍ وَتَغْرِیبَ عَامٍ، وَأَنَّ عَلَی امْرَأَةِ هذَا الرَجْمَ؛ فَقَالَ: وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لأَقْضِیَنَّ بَیْنَکُمَا بِکِتَابِ اللهِ: الْمِائَةَ وَالْخَادِمُ رَدٌّ عَلَیْکَ، وَعَلَی ابْنِکَ جَلْدُ مِائَةٍ وَتَغْرِیبُ عَامٍ؛ وَیَا أُنَیْسُ اغْدُ عَلَی امْرَأَةِ هذَا فَسَلْهَا، فَإِنِ اعْتَرَفَتْ فَارْجُمْهَا فَاعْتَرَفَتْ، فَرَجَمَهَا». مسلم و (بخاری:2725).

یعنی: «ابو هریره و زید بن خالد جهنی گویند: مردی (بادیه نشین) به نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم آمد، گفت: شما را به خدا قسم می‌دهم که تنها به کتاب خدا در بین ما قضاوت کن، طرف او که مرد فهمیده‌تری بود، گفت: راست می‌گوید به کتاب خدا در بین ما قضاوت کن، ولی ای رسول خدا! اجازه بده تا موضوع را برایت بگویم، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: بگو، آن مرد گفت: پسرم کارگر خانواده این مرد بوده، با زن او زنا کرده است، من در مقابل این کار بد پسرم، صد رأس گوسفند و یک خدمتگزار به او داده‌ام، در این مورد از اهل علم سؤال کردم، به من گفتند: پسرم به صد تازیانه و یک سال تبعید محکوم می‌باشد، زن این مرد هم باید رجم شود، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: قسم به کسی که جان من در اختیار او است برابر قرآن در بین شما قضاوت خواهم کرد، صد گوسفند و خدمتگزار شما به شما برمی‌گردد، پسر شما هم به صد تازیانه و یک سال تبعید محکوم می‌شود، ای انیس! شما هم برو از زن آن مرد بپرس اگر اعتراف کرد او را رجم کنید»، آن زن اعتراف نمود و انیس او را رجم کرد».

و در روایت بخاری آمده: انیس، نزد آن زن رفت و او نیز اعتراف کرد. آنگاه، رسول خدا صلی الله علیه وسلم دستور رجم داد و حکم، اجرا شد.

در اینجا می بینیم که: توافق طرفین به اینکه در ازای زنای آن پسر، پدرش یکصد گوسفند و کنیزی به شوهر آن زن بدهد، باطل اعلام شد. یعنی این توافق نباید عملی می شد، زیرا بر مبنای باطلی صورت گرفته است، چرا که حکم شارع آنست که جریمه زناکار یکصد تازیانه و یا رجم (در صورت تاهل) است، پس کسی که توافقی را بر خلاف این اصل شریعت بنا کند، باطل است.

و علماء و فقهاء و اصولیون قواعد اصولی و فقهی را از نصوص کتاب و سنت و اجماع صحابه و روش آنها تدوین کرده اند، مانند قاعده مورد بحث که حدیث مذکور آنرا توجیه می کند.

و یک قاعده فقهی مشابه دیگر است که می گوید: « إذا بطل الشیء بطل ما فی ضمنه».

یعنی: «هرگاه چیزی باطل شد آنچه که در ضمن آنست آن نیز باطل می شود».

این قواعد هم معنا و نزدیک به هم هستند.

مراجعه کنید به کتاب "الأشباه والنظائر" ابن نجیم.

والله اعلم

وصلی الله وسلم علی محمد وعلی آله وأصحابه والتابعین لهم بإحسان إلی یوم الدین

سایت جامع فتاوای اهل سنت و جماعت

IslamPP.Com