پند و اندرز؛ آداب و شرایط آن موضوع: امر به معروف و نهی از منکر تاریخ انتشار: 2015-07-29 | بازدید: 1880

پند و اندرز؛ آداب و شرایط آن

یکی از آداب مهم شریعت اسلامی نصیحت کردن و اندرز دادن مردم به نیکی است که خود، دارای آداب خاصی می باشد. این یک امر طبیعی است که آدمیزاد هر دم دچار خطا و نسیان و فراموشی گردد، گاهی اوقات ممکن است شیطان بر شخصی مسلط شود و او را از خدای خود دور سازد، در این موقع است که نیاز به نصیحت و تذکر دارد! ابزار و وسایل دعوت به اسلام گفتار و کردار و رفتار نیکوی مسلمان است تا بدین وسیله مسلمان برای دیگران الگو باشد. چنان‌ چه مسلمان در هر کدام از این موارد کوتاهی کند، بداند که مورد مؤاخذه و محاسبه قرار می‌ گیرد. وظیفه و مسؤولیت دعوت بر عهده‌ی همه‌ ی مسلمانان مخصوصاً عالمان است. پیامبر – صلی الله علیه وسلم – می‌فرماید: «بلغوا عنی ولو آیهً» (رسالت مرا تبلیغ کنید اگرچه بیان یک آیه باشد) (روایت بخاری، احمد و ترمذی)

فضیل بن عیاض – رحمه الله – فرمود: «هرگاه عمل خالصانه برای خدا باشد ولی درست انجام نشود، پذیرفته نمی‌ شود. و هرگاه ‏درست انجام شود ولی خالص برای خدا نباشد، باز پذیرفته نمی ‌شود، تا آنکه هم خالص باشد و هم درست انجام شود. و فرمود: خالص یعنی آنکه عمل تنها برای خدا باشد و درست یعنی آنکه عمل بر طبق سنت نبوی انجام شود.»

خداوند می فرماید: {‌وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ} ذاریات:۵۵ «پند و اندرز بده (و یادآوری کن)‌ که پند و اندرز، برای مؤمنان سودمند است»

یاد آوری دو نوع است:

 یاد آوری آنچه که به طور مشروح و مفصّل تعریف نشده و مردم آن را نمی ‌دانند و عقل و سرشت فقط به صورت خلاصه و مجمل آن را می ‌شناسند، خداوند عقل‌ها را بر این سرشته است که خیر را دوست دارند و آن را ترجیح می‌ دهند و از شّر و بدی متنفر هستند، و شریعت خداوند با این امور فطری و عقلی مطابق است. و هر امر و نهی شریعت از مصادیق پند دادن و یاد آوری می ‌باشد و کمال پند دادن و یاد آوری آن است که خیر و خوبی و منافعی که در چیزی نهفته و بدان امر شده است، تذکر داده شود و زیان هایی که از آن نهی شده یاد آوری گردد.

 یاد آوری آنچه برای مومنان مشخّص و معلوم است امّا غفلت و فراموشی بر آن سایه افکنده است به آنان یاد آوری گردد و برایشان تکرار شود تا در اذهانشان ریشه بدواند، و بیدار شوند و به آن عمل کنند و برایشان نشاط و همّت پدید آید؛ همّتی که سبب می‌ شود تا آنها استفاده ببرند و مقامشان بالا رود. خداوند متعال خبر داده است که یاد آوری و پند دادن به مومنان فایده می ‌دهد چون ایمان و ترس از خدا و روی آوردن به او و پیروی کردن از خشنودی وی باعث می شود تا یاد آوری و پند دادن به آن‌ها سودمند باشد و موعظه در وجودشان اثر بگذارد. خداوند متعال می فرماید: {فَذَکرِّ إِن نَّفَعَتِ الذِّکرَی، سَیذَّکَّرُ مَن یخشَی، وَیتَجَنَّبُهَا الأَشقَی} (اعلی: ۹- ۱۱) «هرگاه پند و اندرز سودمند واقع شود پند و اندرز بده، زیرا کسی که از خدا می‌ ترسد پند و اندرز خواهد گرفت و بدبخت ‌ترین فرد از آن روی می‌ گرداند.

{فَذَکِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّکْرَی} به شریعت الهی و آیات او پند بده اگر پند مورد قبول واقع گردد، و موعظه و اندرز بگو اگر کسی گوش کند، خواه از پند دادن تمام هدف آن بر آورده شود یا برخی از آن بر آورده گردد. مفهوم آیه این را می ‌رساند که اگر پند دادن سودمند نباشد به این صورت که پند دادن به شر و بدی بیفزاید یا از خیر و خوبی بکاهد در این صورت نباید پند داد.

پند دادن مردم را به دو گروه تقسیم می ‌کند؛ کسانی که استفاده می ‌برند و کسانی که استفاده نمی ‌برند.

کسانی که از پند استفاده می ‌برند آنهایی هستند که از خداوند می ‌ترسند و هرگاه انسان بداند که خداوند او را به خاطر کارهایی که کرده است مجازات می کند، و از کیفر او بهراسد، از آنچه خداوند را ناخشنود می ‌نماید دوری می‌ کند و برای انجام دادن کارهای خوب تلاش می‌ نماید! این گروه همان مؤمنان هستند که با قرآن پند می ‌گیرند.

{فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یخَافُ وَعِیدِ} (ق:‌۴۵) «پس کسی را که از هشدار خدا می ‌ترسد با قرآن پند بده». و پند دادن یعنی دوست داشتن خیر و ترجیح دادن و انجام دادن آن، و نفرت داشتن از بدی و پرهیز کردن از آن، که این‌ها اموری فطری هستند و عقل این‌ ها را قبول دارد. و کسی پند می پذیرد که از هشدار الهی می ‌ترسد. و امّا آن کس که از وعید و هشدار الهی نمی ‌ترسد و به آن ایمان نمی ‌آورد آن را نمی‌پذیرد. و حجّت بر او اقامه می‌ گردد تا نگوید: {مَا جَآءَنَا مِن بَشِیرِ و لَا نَذِیرِ} هیچ بیم دهنده و مژده دهنده ای نزد ما نیامده است!»

امّا کسی که فاقد ایمان باشد و برای پذیرش پند و اندرز آمادگی داشته باشد پند دادن و یاد آوری برای چنین کسی سودمند نخواهد بود. همانند زمین شوره زاری که باران هیچ فایده‌ ای برای آن ندارد. این گروه اگر نشانه و معجزه ‌ای برایشان بیاید به آن ایمان نمی ‌آورند مگر آن که عذاب دردناک را ببینند {وَیتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی؛ الَّذِی یصْلَی النَّارَ الْکُبْرَی} «و اما کسانی که از پند بهره نمی برند بدبخت ترین افرادی هستند که وارد بزرگ ترین آتش می شوند و با آن می سوزند.»

در جای دیگر می ‌فرماید:‌ {فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ (۲۱) لَّسْتَ عَلَیهِم بِمُصَیطِرٍ} (غاشیه: ۲۱- ۲۲) «مردم را پند بده [و آنان را اندرز بگوی و از عذاب خدا بیم بده و به بهشت و نعمت‌ها نویدشان بده] چون تو برای دعوت دادن مردم به سوی خدا و پند دادن آن ها مبعوث شده‌ای، و تو بر آن ها مسلط نیستی و نگهبان کارهایشان نمی ‌باشی.»

از ابوهریره – رضی الله عنه – روایت شده است که پیامبر – صلی الله علیه وسلم – فرمودند: «کسی که به هدایت دعوت کند، برای او اجری همانند اجر پیروانش در آن هدایت وجود دارد و از اجر آنها نیز چیزی کم نمی ‌شود، و کسی که به گمراهی و گناه دعوت کند، گناهش مثل گناهان پیروانش در آن گناه است و از گناه آنها نیز چیزی کم نمی ‌شود» (روایت مسلم روایت ۲۶۷۴)

همانطور که عرض کردم نصیحت کردن باید دارای شرایطی باشد تا مفید واقع شود! اول اینکه هنگام نصیحت کردن باید اخلاص داشت بگونه‌ ای که هنگامی که برادر دینی خود را نصیحت می ‌کنی، باید فقط برای رضای خدا باشد، و نباید بخاطر ریا و شهرت باشد، و یا برای تنقیص شخصیت دیگران، و آزار دادن آنها.

نصیحت باید با اسلوبی زیبا و پسندیده باشد تا طرفی که مورد نصیحت واقع می ‌شود، به آن متأثر گردد و آنرا بپذیرد، خداوند می ‌فرماید: {ادْعُ إِلِی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ} [نحل: ۱۲۵] «با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن»

امام احمد – رحمه الله – فرمودند: «مردم در هنگام امر به معروف به مدارا و نرمی نیاز دارند نه شدت و تندی، مگر برای مردی که علناً گناه و فسق م ی‌کند که دیگر حرمتی برایش نیست»

از “ابی وائل شقیق بن سلمه” – رضی الله عنه – روایت شده است که گفت: ابن ‌مسعود – رضی الله عنه – هر پنج ‌شنبه یک بار ما را موعظه می‌ گفت و پند و اندرز می ‌داد، مردی به او گفت: ای ابوعبدالرحمن! دوست دارم که هر روز ما را پند و اندرز دهی، گفت: چیزی که مرا از این کار منع می‌ کند، این است که من بدم می ‌آید که شما را خسته و ملول کنم و حال شما را در هنگام موعظه در نظر دارم (طوری موعظه می ‌کنم که بی‌ حوصله و خسته نشوید)، چنان که پیامبر – صلی الله علیه وسلم – در موعظه، همیشه حال ما را رعایت می ‌فرمود، مبادا که ما خسته شویم. [متفق علیه است؛ بخاری(۷۰)، مسلم (۲۸۲۱)]

باید فردی را که نصیحت می‌ کنی تنها باشد، و این برای قبول نصیحت بهتر است، زیرا هر کس برادر دینی خود را بطور علنی نصیحت کند، او را رسوا می‌ کند، و هر کس برادر دینی خود را سری نصیحت کند او را سربلند و درستکار می ‌کند.

امام شافعی – رحمه الله – می‌ گوید:

تعمدنی بنصحک فی انفراد و جنبی النصیحه فی الجماعـه

فـان النصح بین الناس نوع من التوبیخ لا أرضی استماعه

فان خالفتنی و عصیت قولی فلا تجـزع اذا لم تعـط طاعه

یعنی: مرا در تنهایی، نصیحت کن و از نصیحت کردن من در حضور دیگران بپرهیز. زیرا نصیحت کردن میان مردم، نوعی توبیخ بشمار می‌ رود که تمایلی به شنیدن آن ندارم و اگر با این خواسته ام مخالفت کردی و به سخنانم گوش فرا ندادی، از عدم اطاعتم نیز نگران نباش.

هدف امام شافعی – رحمه الله – این است که اگر سخنانم را نپذیرفتی و کسی را در حضور مردم نصیحت کردی، از جبهه گیری آن شخص ناراحت نشو. زیرا که او، از تو انتقام می ‌گیرد و در برابر تو جبهه‌ گیری می ‌کند و عکس العمل نشان می ‌دهد!

بسیار زیادند جوانانی که گلایه می ‌کنند و می‌ گویند: بعضی از مردم در حضور دیگران از ما انتقاد می‌ کنند و ما را ارشاد می‌ نمایند؛ در حالی که این طرز برخورد باعث خشم و ناراحتی ما می‌ شود. داعیان باید بدانند که در این کار، هیچگونه مصلحتی وجود ندارد.

باید شخصی که نصیحت می ‌کند به آنچه که می‌ گوید آگاه و عالم باشد، و باید بتواند آنچه را که می‌ گوید اثبات کند تا بتواند امر و نهی را با استدلال قوی انجام دهد، و این برای قبول نصیحت بهتر و پذیرفتنی ‌تر می ‌باشد.

کسی که دارد نصیحت می کند خود به آنچه که می ‌خواهد نصیحت کند، عمل نماید، تا از کسانی نباشد که مردم را به معروف امر می ‌کنند، ولی خود را فراموش می‌ کنند. خداوند جل و جلاله از زبان حضرت شعیب چنین نقل می ‌کند: {وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَی مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ} [هود: ۸۸] «من هرگز نمی‏ خواهم چیزی که شما را از آن باز می ‏دارم، خودم مرتکب شوم.»

از ابوزید اسامه بن زید بن حارثه – رضی الله عنهما – روایت شده که گفت: از رسول الله – صلی الله علیه وسلم – شنیدم که می فرمود: «مردی در روز قیامت احضار شده و در آتش انداخته می ‌شود که روده‌هایش از شمکش خارج است و همچون خری که در آسیاب بسته باشد، آنرا می ‌چرخاند، اهل دوزخ بر او گرد آمده و می ‌گویند: ای فلانی چرا به چنین وضعی گرفتار شدی؟ آیا تو به کارهای خوب امر نمی ‌نمودی و از کارهای بد مردم را منع نمی‌ کردی؟

او می‌ گوید: آری به کارهای خوب امر می‌کردم، ولی خود آن‌ را بجای نمی ‌آوردم و از کارهای بد منع می ‌کردم و آن‌ را خود انجام می ‌دادم.» [متفق علیه]

ما را از دعای خیر خود بی ‌نصیب نگذارید

وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین